1. پایگاه اطلاعاتی
پایگاه داده‌ها، مجموعه اطلاعات سازمان‌یافته‌ای هستند كه بیشتر به شكل الكترونیكی ذخیره و پردازش می‌شود و به همین شكل نیز قابل جست‌وجو و استفاده است. این اطلاعات معمولاً در یك فایل رایانه یا روی سی‌دی‌رام به شكل متنی یا عددی یا هر دو صورت ذخیره می‌شوند. در پایگاه‌ای اطلاعاتی چند رسانه‌ای علاوه بر متن، عكس، صوت و تصاویر متحرك نیز ذخیره می‌شود. بسیاری از پایگاه‌های اطلاعاتی همان چكیده‌نامه‌ها، نمایه‌نامه‌ها، كتاب‌شناسی‌ها، راهنماها و دایرةالمعارف‌ها و دیگر منابع مرجع هستند كه قبلاً به شكل چاپی منتشر می‌شدند.
سی‌دی‌رام (دیسك فشرده فقط خواندنی) نوعی دیسك فشرده است كه قدرت ذخیره مطالب یك یا چند كتاب را دارد. به دلیل روش ذخیره اطلاعات در این دیسك‌ها به آنها «دیسك نوری» هم می‌گویند. هر دیسك می‌تواند تا حدود 250 هزار صفحه را ذخیره كند. این اطلاعات غیر قابل تغییر هستند؛ یعنی نمی‌توان مطلبی به آن افزود یا كاست. انواع جدید دیسك‌های فشرده مانند سی‌دی ـ آردبلیو قابلیت ذخیره بیشتری دارند. گاهی صدها جلد از یك كتاب مرجع مانند چكیده‌نامه، كتاب‌شناسی، دایرةالمعارف و دیگر متون در یك دیسك فشرده با قیمت كم و كیفیت بالا در اختیار كاربران قرار می‌گیرد. (انوار، 1384، ص99)

2. شبكه‌های اطلاعاتی
شبكه عبارت است از مجموعه‌ای از رایانه‌ها كه از طریق پیوندهای مخابراتی و ارتباطی با هم متصلند و برای ارتباط با هم از یك قرارداد یا پروتكل پیروی می‌كنند. این قرارداد مشترك برای تبادل اطلاعات است. اكنون بسیاری از مراكز، سازمان‌های فرهنگی، دانشگاهی و تجاری در سراسر دنیا به شبكه‌های ارتباطی متصلند. برخی از آنها مطالب خود را رایگان در اختیار همگان می‌گذارند مانند پایگاه اطلاعاتی «مدلاین» كه حاوی میلیون‌ها ركورد اطلاعات پزشكی موجود در كتاب‌خانه ملی امریكاست. پایگاه «اگریس»، «اگریكولا» در حوزه كشاورزی در كتاب‌خانه كنگره امریكا و در ایران نیز پایگاه اطلاعاتی «مركز اطلاعات و مدارك علمی» اطلاعات مفید را رایگان عرضه می‌كنند، برخلاف شبكه تجاری «دیالوگ» كه اطلاعات را می‌فروشد.

3. اینترنت
اینترنت یا اختصار آن، «نت»، شبكه بزرگ اطلاع‌رسانی جهانی است كه از اتصال و ارتباط مجموعه‌ای از شبكه‌های رایانه‌ای كشورهای مختلف جهان به وجود آمده و بر مبنای هم‌گرایی رایانه‌ای و ارتباط تلفنی راه دور طرح‌ریزی شده است. مجموعه رایانه‌های این شبكه برای انتقال داده‌ها و كنترل و هدایت پیام‌ها از قرارداد بین شبكه‌ای (تی‌سی‌پی / آی‌پی) استفاده می‌كنند كه به آن بزرگراه اطلاعاتی هم می‌گویند. اینترنت هم در مراكز و نهادهای مختلف و هم در منازل جای خود را یافته است و خدمات زیر را ارائه می‌دهد:
1. تار گسترده جهانی یا شبكه وب، شبكه‌ای است جهانی و چند رسانه‌ای كه نوشته، تصویر، گرافیك، كلام، موسیقی، ویدئو و انیمیشن را ارائه می‌دهد.
2. گوفر، سیستم سرویس‌دهنده / سرویس‌گیرنده‌ای است كه مطالب آن، موضوعی بوده و بر اساس یك پیوستگی منطقی از كلی به جزئی و فرعی منظم شده است و كار جست‌وجو را آسان می‌كند.
3. انتقال فایل: اتصال یك رایانه را با آرشیو رایانه دیگر ممكن می‌سازد و می‌توان از آن متن، صدا، فیلم و… دریافت كرد.
4. دسترسی به اطلاعات از راه دور.
5. پست الكترونیكی: اكنون سریع‌ترین و ارزان‌ترین خدمات پستی را انجام می‌دهد. تشكیل گروه‌های خبری، كنفرانس‌های الكترونیكی و… نیز در آن اتفاق می‌افتد.
4. معرفی شبكه‌های اطلاعاتی مفید برای كار مرجع
1. شبكه‌های كتابداری جهانی مانند شبكه اُسی اِل‌ سی و شبكه آرلین در سطح ملی و جهانی به متقاضیان خود به خصوص كتاب‌خانه‌ها و مراكز اطلاع‌رسانی خدمت ارائه می‌دهند. شبكه غیر انتفاعی اُسی اِل سی، بیش از همه عضو دارد و تا سال 2003 تعداد 43559 كتاب‌خانه بزرگ و كوچك دنیا در 86 كشور در آن عضو بودند. این شبكه تاكنون برخی از آثار نویسندگان امریكا را در شبكه نت ارائه داده است.
2. شبكه اطلاع‌رسانی تجاری مانند دیالوگ تاكنون بزرگ‌ترین ناشر و فروشنده منابع اطلاعاتی الكترونیكی شناخته شده است. این شبكه بیش از 800 میلیون ركورد را در موضوعات مختلف در خود جای داده و در ماه بیش از 700 هزار جست‌وجو‌گر دارد كه بیش از 17 میلیون صفحه را مشاهده می‌كنند. (همان، ص102)
سایت كتاب‌خانه تحقیقاتی جهان
از جمله این سایت‌ها، سایت كتاب‌خانه كنگره امریكاست كه خود دارای پیوند به سایت كتاب‌خانه‌های دیگر است. نمونه دیگر، «ویرچوال لایبرری» است كه بهترین سایت‌های شبكه وب را به روش موضوعی طبقه‌بندی كرده است. سایت «دِ لایبرری این دِ اسكای»، سایتی است برای آموزگاران، دانش‌آموزان، پدران و مادران كه پاسخ‌گوی سؤالات مراجعان درباره مسائل تربیتی و آموزشی است. بسیاری از كتاب‌خانه‌های دانشگاهی در همین ردیف قرار می‌گیرند.
سایت‌های مرجع عمومی در اینترنت
این سایت‌ها بیشتر پاسخ‌گوی سؤالات مرجع ساده هستند، مانند «اسك جیوز» كه جواب سؤال را با سؤال می‌دهد. در حالی كه جواب در سؤال دوم هست. مثلاً می‌پرسد پایتخت كشور ایران كجاست؟ می‌گوید: تهران پایتخت كدام كشور است؟ در سایت مرجع «یاهو» از طریق تنظیم مرتب اطلاعات و جست‌وجوگری از كلی و عام به موضوعات خاص و فرعی هدایت می‌شویم و به پیوندهای بی‌شماری رهنمون می‌شویم. از طریق این سایت می‌توان به منابع مرجع مانند دایرةالمعارف‌ها، فرهنگ‌های زبان، كلمات اختصاری و امثال آن دست یافت. نمونه دیگر مراجع تجاری در اینترنت، «الكتریك لایبرری» است كه مقاله‌های مجله‌ها و روزنامه‌ها را ذخیره می‌كند و متن كامل آنها را ارائه می‌دهد.
سایت‌های آموزشی
این‌گونه سایت‌ها فراوان هستند كه برای پاسخ به سؤالات تعبیه شده‌اند. از بهترین سایت‌های رایگان آموزشی، سایت مؤسسه تكنولوژی «اسیتونس» است. اطلاعات این سایت به نه موضوع كلی و سپس به موضوع‌های فرعی طبقه‌بندی شده است. این سایت، فهرستی نیز از سایت‌های متخصصان همان زمینه‌ها را ارائه می‌دهد كه می‌توانند پاسخ‌گوی سؤال باشند. موضوع‌ها در این سایت عبارتند از: اقتصاد و بازاریابی، ادبیات، منابع مرجع، كالج‌ها و دانشگاه‌ها، متخصصان، علوم رایانه‌ای و اینترنت، بهداشت (پزشكی، علوم محض و كاربردی).
سایت‌های دیگری هم در اینترنت هست كه محققان و دانشجویان را در مراحل مختلف یك پژوهش و نوشتن مقاله‌های علمی و پایان‌نامه‌ها، راهنمایی می‌كنند. از نمونه این سایت‌ها «اینفو زون» (Info zone) است كه مراحل روش تحقیق را ارائه می‌دهد یا سایت «ریسرچ پیپر» Research paper ایده‌های تحقیقی را در خود جای داده است.
روزنامه‌ها، مجله‌ها و كتاب‌ها در اینترنت
بسیاری‌ از روزنامه‌های معتبر جهان در شبكه اینترنت وجود دارد و مطالب مندرج در آن را می‌توان به رایگان خواند. در عین حال، مجلات علمی ـ تخصصی دارای هزینه هستند. از طریق شبكه‌های اُسی ال سی و آرلین می‌توان به آرشیو مجله‌های علمی دست یافت.
گاهی متن كامل كتاب‌ها به خصوص كتاب‌هایی كه تاریخ كپی‌رایت آنها گذشته است، در نت قرار می‌گیرد. نمونه این شبكه‌ها، كتاب‌خانه نت است كه متن بسیاری از كتاب‌های كلاسیك و معاصر را دارد. كتاب‌خانه واتیكان هم كتاب‌های چاپی هم خطی دارد. ناشران بزرگ مثل گوتنبرگ و رندم هاوس هم دست به چاپ الكترونیكی كتاب‌ها زده‌اند. (همان، ص111)
5. بازیابی اطلاعات از طریق یوزنت
امكانات و ویژگی‌های اینترنت، محیطی فعال برای ارتباط افراد در سطوح مختلف سنی و ذوقی و مراتب مختلف علمی، فرهنگی و اجتماعی پدید آورده و آنها را از طریق یوزنت كه بزرگ‌ترین شبكه گروه‌های خبری عمومی امریكاست، به هم نزدیك كرده است. افراد هم‌ذوق و هم‌فكر در گروه‌های كوچك و بزرگ گرد هم می‌آیند تا در موضوعات تخصصی یا غیر تخصصی با هم گفت‌وگو و تبادل نظر كنند. تشكیل گروه‌های خبری، فهرست‌های پستی یا لیست سرور، اتاق‌های گفت‌وگو، سیستم تابلوی اعلانات و مانند آن، امكان اطلاع‌رسانی را گسترش داده است. متخصصان رشته‌های مختلف می‌توانند كنفرانس‌های الكترونیكی را از این طریق تشكیل دهند و افراد هم‌سو را بیابند.
یكی از این سایت‌ها، «دژاكوم» است. كسی كه می‌خواهد پیام‌های مناسب ذوق، حرفه و تخصص خود را دریافت كند، باید عضو فهرست پستی شود تا پیام‌های زاید از طریق این سیستم قبل از رسیدن به او حذف شود. در اتاق‌های گفت‌وگو، افراد از طریق اینترنت و با استفاده از گوشی‌های متصل به رایانه می‌توانند با هم گفت‌وگو كنند. یكی از سایت‌های مورد استفاده «یاهو» است كه در آن، دو تا ده نفر هم‌زمان با هم می‌توانند صحبت كنند.
6. ابزارهای جست‌وجو در اینترنت
چگونه می‌توان در زمانی كوتاه، مطالب مورد نیاز خود را بازیابی كرد؟ لازم است ابتدا ابزارهای جست‌وجو و سپس نوع روش جست‌وجو را به خوبی بشناسیم. هر یك از ابزارهای جست‌وجو ویژگی‌هایی دارند كه برای پاسخ‌گویی به نوعی از پرسش‌ها مفید است. این ویژگی‌ها عبارتند از: داشتن امكانات مختلف برای جست‌وجو و بازیابی مطالب، امكان جست‌وجو به زبان‌های مختلف، كمیت و كیفیت مطالب ذخیره شده و از همه مهم‌تر، سرعت و كارآیی. چند نمونه از این ابزارها عبارتند از:
1. یاهو: برای جست‌وجوی موضوع كلی و جامع بر دیگر ابزارها برتری دارد. بهترین سایت‌ها با این ابزار پیوند دارد و از روش جست‌وجوی كلیدواژه‌ای و موضوعی می‌توان استفاده كرد و پاسخ سریع و دقیق گرفت.
2. آلتا ویستا: از ابزارهای پاسخ‌یاب سودمند برای پرسش‌های دقیق و كوتاه است كه جوابی روشن و مختصر می‌دهد. جست‌وجو به بیست و پنج زبان زنده دنیاست.
3. گوگل: این ابزار بسیار كارآمد، دقیق و سریع است. این ابزار می‌تواند به سرعت میلیون‌ها صفحه شبكه وب و آدرس سایت‌ها را جست‌وجو كند. مطالب ذخیره شده در گوگل به پانزده زبان زنده دنیاست كه یكی از آنها فارسی است.
4. فست (Fast): با داشتن بیش از 300 میلیون سایت یكی از بزرگترین ابزارهای جست‌وجو محسوب می‌شود.
5. هات بات (Hot Bot): بخشی از ابزار جست‌وجوی لای كاس (Lycos) است كه برای پرسش‌های پیچیده و تخصصی مفید است.
6. نوردرن لایت (Northern Light): موضوع‌های عام و كلی و تخصصی را جست‌وجو كند. با ابزارهای جست‌وجوی تخصصی غیر رایگان كه به مجله‌های علمی و كتاب‌ها دسترسی دارند، ارتباط برقرار می‌كند و متن كامل مقاله‌ای از آن مجله‌ها را ارائه می‌دهد.
7. ابزار جست‌وجوی گُ (Go): مناسب‌ترین ابزار جست‌وجو برای پاسخ به سؤالات مربوط به وقایع جاری با روش جست‌وجوی كلیدواژه‌ای است.
8. ابزار جست‌وجوی دیالوگ: می‌تواند در یك زمان جست‌وجو را فقط به تعدادی از پایگاه‌های اطلاعاتی تخصصی محدود كند و نتیجه را كه بسیار دقیق و تخصصی است، به پژوهشگر ارائه دهد.
بعضی از ابزارها می‌توانند از نتایج جست‌وجوی ابزارهای دیگر استفاده كنند و با حذف مطالب تكراری، نتیجه جست‌وجو را ارائه دهند مثل كپرنیك كه از یاهو و آلتا ویستا كمك می‌گیرد.
7. جست‌وجو در پایگاه‌های اطلاعاتی و اینترنت
در كتاب‌خانه‌ها، بروشورهای راهنمای استفاده از رایانه برای دست‌یابی به فهرست مواد و منابع كتاب‌خانه در اختیار مراجعه‌كنندگان قرار می‌گیرد. در این بروشورها، روش بازیابی اطلاعات كتاب‌شناختی ذكر شده است و جست‌وجوگر می‌تواند از طریق نام نویسنده اثر، عنوان، موضوع و نوع اثر، كلیدواژه مطالب مورد نیاز را پیدا كند.
كارآمدترین راه جست‌وجو در شبكه وب، دانستن نشانی، صفحات وب یا سایتی است كه پاسخ‌گوی موضوع سؤال است. مثلاً‌ برای كسی كه دنبال مطالب آماری درباره اقتصاد كاناداست، سایت آمار كانادا، پاسخ‌گوی سؤال اوست. روش جست‌وجو از طریق عملگر منطقی بول برای جست‌وجوی سؤال‌های پیچیده و تخصصی كارآمد است. در این روش از طریق واژه‌های and و or و not می‌توان دایره جست‌وجو را محدود یا وسیع‌تر و كلی‌تر كرد. واژه and بین دو واژه را پیوند می‌دهد. اگر یكی نباشد، دیگری را هم نمی‌یابد. حرفی نفی not جست‌وجو را محدود می‌كند و or شمول منطقی است و جست‌وجو را گسترده می‌كند.
8. ارزیابی پایگاه‌ها و منابع اطلاع‌رسانی الكترونیكی
كم و بیش شبیه ارزیابی مأخذ و مرجع‌های چاپی است. انتخاب درست منابع الكترونیكی، مستلزم مطالعه، نقد و بررسی متخصصان آشنا به این منابع است. یكی از راه‌های مفید ارزیابی، مطالعه صفحه آغازین سایت است كه توجه به علائم اختصاری و نشانه‌های سایت، نوع سایت و هدف مؤسسه پدیدآورنده را مشخص می‌كند؛ مثلاً كلمه اختصاری edu كه مخفف education است، نشان از آموزشی بودن سایت دارد.
در انتخاب منابع و پایگاه‌های الكترونیك، سطح معلومات استفاده‌كنندگان و تناسب آنها با نوع كتاب‌خانه (دانشگاهی، عمومی، تخصصی) را باید در نظر داشت. نكته دیگر آنكه جست‌وجو و بازیابی مطالب در آن پایگاه‌ها آسان باشد. امكان جست‌وجو از طریق عملگر منطقی، كلیدواژه‌ای، داشتن نمایه‌ها و اصطلاح‌نامه، تنظیم منطقی مطالب ذخیره شده، داشتن ارتباط با سایت‌های دیگر، ارجاعات مفید و لازم و فواصل كوتاه تجدید نظر موضوعات در آن، همه از مزایای یك پایگاه اطلاع‌رسانی است.
منابع الكترونیكی چند رسانه‌ای مانند دایرةالمعارف‌های چند رسانه‌ای باید بررسی شوند كه رسانه‌ها (صوت، فیلم، تصویر و…) از كیفیت خوب رسانه‌های دیداری و شنیداری برخوردار و هر كدام از رسانه‌ها، ارتباط منطقی و هماهنگ با مطالب متن داشته باشند و بتوانند به درك بهتر مطالب متن كمك كنند.

 

صفحات: 1· 2